Ufugaji wa kuku ni moja ya shughuli muhimu katika kuinua kipato na kuboresha lishe kwa familia nyingi Tanzania na Afrika Mashariki kwa ujumla. Hata hivyo, changamoto kubwa inayowakabili wafugaji wengi ni magonjwa ya kuku ambayo husababisha vifo vingi, kupunguza uzalishaji wa mayai na nyama, na kupunguza kipato. Ili kuhakikisha mafanikio katika ufugaji wa kuku, ni muhimu kwa mfugaji kufahamu aina mbalimbali za magonjwa ya kuku, dalili zake, namna yanavyoenezwa, madhara yake, na hatua muhimu za matibabu na kinga.

---

1. UENEZAJI WA MAGONJWA KATIKA KUKU

Magonjwa ya kuku huenea kwa njia mbalimbali. Baadhi ya njia hizo ni kama ifuatavyo:

• Mawasiliano ya moja kwa moja kati ya kuku wagonjwa na waliosalama.
• Mazao au vifaa vyenye vimelea kama samadi, maji machafu, chakula kilichoambukizwa na vifaa vya ufugaji.
• Wanyama wengine kama ndege wa porini, panya na wadudu wanaoweza kubeba vimelea vya magonjwa kutoka banda moja hadi jingine.
• Wafugaji kwenye viatu, mikono au nguo zao baada ya kutembelea mabanda yaliyoathirika.
• Hewa: Baadhi ya magonjwa kama Coryza huenezwa kwa njia ya hewa.

---

2. AINA KUU ZA MAGONJWA YA KUKU

A. MAGONJWA YA VIRUSI

1. HOMA YA NEWCASTLE (ND)
   • Dalili: Kuku kucheua, kutoa ute puani, kuhema kwa shida, mafua, kupinda shingo, kutetemeka, kushindwa kutembea, kushusha uzito, kushindwa kutaga.
   • Ueneaji: Kwa haraka kupitia mate, kinyesi, virusi kutoka kwenye mabanda au vifaa.
   • Tiba: Hakuna tiba, bali kinga ni kutumia chanjo mara kwa mara kulingana na umri na ratiba ya chanjo.
   • Madhara: Madhara makubwa ni vifo hadi 100% na hasara kubwa kiuchumi.
2. GUMBORO (Infectious Bursal Disease)
   • Dalili: Kuku hushindwa kusimama, manyoya kuinuka, macho kuwa na maji, vifo vya ghafla.
   • Ueneaji: Kupitia kinyesi na vifaa vilivyoambukizwa. Ugonjwa huu huathiri sana vifaranga.
   • Tiba: Hakuna tiba. Chanjo ndiyo njia pekee ya kudhibiti.
   • Madhara: Kuporomoka kwa kinga mwilini, kuku kudhoofika, pia vifo vingi.
3. MAREK’S DISEASE
   • Dalili: Kupooza miguu au mabawa, macho kubadilika rangi, uvimbe kwenye ngozi au viungo vya ndani.
   • Ueneaji: Vumbi la manyoya na uchafu wa mabanda.
   • Tiba: Hakuna. Chanjo ya vifaranga ndani ya masaa 24 baada ya kuanguliwa hupunguza madhara.
   • Madhara: Kupungua kwa uzalishaji na vifo.

B. MAGONJWA YA BAKTERIA

1. COCCIDIOSIS (AMRIDHI YA KUHARISHA DAMU)
   • Dalili: Kuharisha damu, kuku kukosa hamu ya kula, kudhoofika, manyoya kuchakaa.
   • Ueneaji: Maeneo machafu, unyevu mwingi, chakula na maji machafu.
   • Tiba: Dawa za coccidiostatics kama Amprolium au Sulfadimidine hupatikana madukani.
   • Kingawa: Usafi mkubwa, badili takataka mara kwa mara.
2. FOUL CHOLERA (PASTURELLOSIS)
   • Dalili: Kuvimba vichwa, kuhema kwa shida, macho kutoka ute, vifo vya ghafla.
   • Ueneaji: Kupitia chakula, maji, vifaa au kuku wagonjwa.
   • Tiba: Antibiotics kama Tetracycline, lakini aina kali husababisha vifo haraka.
   • Madhara: Vifo vingi, husambaa sana.
3. CORYZA (HARARA YA KUZIBUA PUA)
   • Dalili: Pua kuziba, kunuka, macho kutoka ute, kuchafuka shingo.
   • Ueneaji: Hewa chafu, kupitia mgusano wa kuku wagonjwa na wazima.
   • Tiba: Dawa za antibayotiki kama Sulfamethazine au Streptomycin.
   • Madhara: Kuku hushindwa kula, kupumua vibaya, kushindwa kutaga.

C. MAGONJWA YA FUNGUS

1. ASPERGILLOSIS
   • Dalili: Kuku kuhema kwa shida, pumzi fupi, macho ya kijani au ya bluu.
   • Ueneaji: Upumuaji wa vumbi chenye vimelea kutoka kwenye takataka au chakula kilicho mbovu/mwilini.
   • Tiba: Hakuna tiba mahususi. Ondoa chanzo cha maambukizi, safisha mabanda na chakula.
   • Madhara: Kifo cha haraka kwa vifaranga, kushuka uzalishaji.

D. MAGONJWA YA PARASITI

1. MINYOO
   • Dalili: Kuku kutoongezeka uzito, kutokwa na damu katika kinyesi, udhaifu.
   • Ueneaji: Kula chakula au maji yenye mayai ya minyoo.
   • Tiba: Dawa za minyoo kama Piperazine, Levamisole.
   • Kingawa: Safisha mabanda na chakula.
2. KUPE na KUNGUNI
   • Dalili: Manyoya kuchakaa, harara, upungufu wa damu, ngozi kuwa nyekundu/michubuko.
   • Ueneaji: Uchafu na mabanda hayastarabiki.
   • Tiba: Dawa za kuangamiza vimelea, mfano dawa za kunyunyizia “insecticides”.
   • Kingawa: Usafi, majivu kwenye mabanda, karibu na makao ya kuku.

---

3. HATUA ZA KUDHIBITI NA KUKINGA MAGONJWA

• Chanjo: Hii ndiyo njia bora na salama zaidi ya kuzuia magonjwa hatari kama Newcastle, Gumboro na Marek’s.
• Usafi wa mabanda: Ondoa uchafu, takataka na osha vifaa mara kwa mara.
• Tenganisha wagonjwa: Weka mbali kuku walioonyesha dalili za ugonjwa.
• Dhibiti wadudu/vimelea: Kunyunyizia dawa ya kuua wadudu.
• Kuchanja mipango: Fuata ratiba ya chanjo kulingana na aina ya magonjwa mahali ulipo.
• Maji safi: Hakikisha kuku wanapata maji yaliyochemshwa au yaliyotibiwa na kuweka dawa inayoua vimelea.

---

4. HATUA ZA TIBA YA MAGONJWA YA KUKU

1. Tambua ugonjwa mapema.
   • Angalia tabia ya kuku, mabadiliko katika kula, kunywa, uzito, mayai, kutupa mayai, na uzalishaji kwa ujumla.
2. Toa tiba kwa usahihi.
   • Tumia dawa zilizopendekezwa na mtaalamu wa mifugo. Usitumie dawa kiholela bila ushauri.
3. Weka katika mazingira mazuri.
   • Ondoa vyanzo vya maambukizi, toa chakula kinachofaa na chenye virutubisho vyote.
4. Tenga majike na dume wagonjwa.
   • Hii itasaidia kuzuia maambukizi mapya kwa kuku wengine.

---

5. MADHARA YA MAGONJWA YA KUKU

• Kupungua kwa uzalishaji: Magonjwa hupunguza uzalishaji wa mayai na nyama.
• Vifo: Magonjwa mengi husababisha vifo vingi, hivyo kusababisha hasara kwa mfugaji.
• Gharama kubwa za matibabu: Inahusisha ununuzi wa dawa, kulipa watoa huduma na kupoteza muda.
• Kuenea kwa magonjwa kwa wanyama wengine/eneo: Ikiwa tafsiri na kinga hazitazingatiwa, magonjwa huweza kusababisha athari kwenye mazingira na mifugo mingine.

---

6. MAMBO MUHIMU YA KUKUMBUKA

• Epuka kuingiza kuku wapya kwenye banda lako bila kuweka karantini (angalau wiki mbili) ili kuepuka ueneaji wa magonjwa.
• Fuatilia ratiba ya chanjo na daima tumia madawa ya kukinga na kutibu pale inapobidi, chini ya usimamizi wa mtaalamu.
• Tumia chakula bora na maji safi, kwa usafi mkali.
• Hakikisha mabanda hayana unyevu, na hewa safi inaingia.

---

7. HITIMISHO

Kufanikiwa katika ufugaji wa kuku kunahitaji uelewa mkubwa wa magonjwa, chanzo na dalili zake, pamoja na mbinu bora za matibabu na kinga. Chanjo, usafi, na utunzaji bora wa kuku ni nyenzo kuu katika kupunguza madhara ya magonjwa. Wafugaji wanashauriwa kufanya kazi kwa karibu na wataalamu wa mifugo kuhakikisha afya bora na uzalishaji mzuri wa kuku.

Afya ya kuku ni msingi wa mafanikio ya ufugaji. Kuku wako, mtaji wako!

---

Ikiwa unahitaji orodha kamili ya ratiba ya chanjo au ushauri wa kitaalamu, wasiliana na daktari wa mifugo aliye karibu nawe.